Vùng đệm Vườn quốc gia Bù Gia Mập rộng 15.200ha gồm các xã Đắk Ơ, Bù Gia Mập thuộc huyện Phước Long và xã Quảng Trực, huyện Đắk Nông. Dân cư bao gồm cộng đồng các dân tộc M'Nông, Stiêng, Kinh, Tày, Nùng, Châu Mạ, Hoa, Khơme. Đây là những khu rừng có hệ sinh thái đa dạng với các loài thực vật phong phú, đặc biệt là những loài cây dược liệu tự nhiên. Đồng bào các dân tộc từ xa xưa đã biết hái lượm những loại cây thuốc để chữa bệnh. Những bài thuốc dân gian, thuốc gia truyền với cách dùng đơn giản, hiệu quả góp phần đắc lực vào việc chăm sóc sức khỏe ban đầu cho cá nhân và cộng đồng. Trong quá trình đấu tranh với thiên nhiên, bệnh tật người dân đã biết dùng cây dược liệu để làm thuốc. Những bài thuốc được đúc kết từ kinh nghiệm dân gian có tác dụng chống bệnh tật, bảo vệ và nâng cao sức khỏe, kéo dài tuổi thọ bằng các loại cây thuốc dễ kiếm, gần gũi với tự nhiên, phù hợp với sinh lý con người. Qua nhiều năm điều tra, nghiên cứu cán bộ Vườn quốc gia Bù Gia Mập đã thu thập được rất nhiều cây thuốc quý. Những loại thảo mộc dùng làm thuốc khá đa dạng, phong phú về chủng loại, có loại dùng cả cây, có loại chỉ dùng vỏ hoặc lá, có loại chỉ dùng hoa hoặc rễ, có loại dùng nước hoặc nhựa, có loại dùng cành hoặc hạt. Các loại bệnh có thể dùng nhiều bài thuốc khác nhau với kinh nghiệm dùng mỗi dân tộc cũng khác nhau. Vườn quốc gia Bù Gia Mập có rất nhiều loài cây thuốc quý mỗi một loại cây lại có những công dụng đặc biệt khác nhau.
Điều đáng quan tâm là, các loại cây dùng làm thuốc phân bố khá rộng, ở nhiều sinh cảnh, kiểu rừng khác nhau: rừng hỗn giao giữa cây gỗ với cây lồ ô, rừng nửa rụng lá với sinh cảnh là cây họ dầu trên đất phù sa, cây bằng lăng nửa rụng lá, trảng cỏ, cây bụi, ven suối. Mỗi kiểu rừng cung cấp nhiều loại cây thuốc khác nhau. Những cây thuốc này phân bố rải rác, trong số đó có một số cây chữa bệnh hiểm nghèo. Với những công dụng hữu ích và dễ tìm kiếm trong rừng nên những cây thuốc đang được khai thác ngày càng nhiều. Điều đó ảnh hưởng không nhỏ đến quá trình sinh trưởng và phát triển của chúng, một số loài có nguy cơ tuyệt chủng nếu chúng ta không có những biện pháp để bảo vệ. Để bảo tồn cây dược liệu ở vùng đệm Vườn quốc gia Bù Gia Mập, các huyện Phước Long, Đắk Nông cần làm tốt công tác bảo vệ rừng, giúp đỡ bà con dân tộc thiểu số trong vùng định canh định cư, kết hợp giao đất giao rừng, ổn định địa bàn canh tác. Các cơ quan chức năng cần điều tra một cách có hệ thống những cây có thể dùng làm thuốc tại Vườn quốc gia Bù Gia Mập. Xây dựng quy chế hoạt động, phân công nhóm, đối tượng, nhiệm vụ bảo tồn cây thuốc. Tập trung nguồn lực bảo tồn những cây có nguy cơ tuyệt chủng, hoặc bị đe dọa tuyệt chủng, các cây quý hiếm, cây thuốc di thực đã bị thoái hóa về nguồn gen. Các địa phương phối hợp với ngành lâm nghiệp vận động người dân bảo vệ những loài cây thuốc tự nhiên. Mỗi xã nên hình thành những vườn thuốc nam thiết yếu tại trung tâm y tế xã. Khuyến khích đồng bào các dân tộc trồng và nhân rộng các loại cây thuốc tại nhà và trên nương rẫy nhằm bảo vệ tốt tài nguyên rừng và sử dụng thuốc chữa bệnh có hiệu quả. Các hoạt động bảo tồn như chọn tạo, phục tráng, đột biến gen, nghiên cứu quy trình trồng đang được Vườn quốc gia Bù Gia Mập triển khai nhằm tạo ra những giống cây thuốc có năng suất và hàm lượng hoạt chất cao, ổn định. Đối với một số vùng có những loài cây thuốc quý cần được bảo vệ nghiêm ngặt, chỉ cho phép thu hái trong thời gian nhất định, đảm bảo tái sinh, sinh trưởng và phát triển, giữ gìn nguồn gen. Tuy mối quan tâm tới các loài dược liệu là khác nhau ở các đối tượng khác nhau, song việc bảo tồn tính đa dạng của các loại thuốc sẽ mang lại lợi ích cho tất cả mọi người. Vì thế cần nỗ lực hơn nữa trong việc bảo tồn tính đa dạng sinh học của cây thuốc.
NGUYỄN THỊ THIM